آناتومی لوله فالوپ
لوله های فالوپ، لوله های ماهیچه ای هستند که در ناحیه پایین لگن در کنار دستگاه تناسلی زنان قرار گرفته اند. این دو لوله در هر دو طرف بدن وجود دارند که از رحم تا تخمدان را در بر می گیرد و حالتی J مانند دارد. مهم ترین کاربرد لوله فالوپ، انتقال تخمک از تخمدان به رحم می باشد. به همین دلیل نقش مهمی را در باروی زنان دارند. انتهای باز لوله فالوپ در نزدیکی تخمدان است اما مستقیم به آن وصل نشده است. حاشیه انتهایی، تخمک ها را به داخل لوله فالوپ می کشاند. در یک فرد بالغ لوله فالوپ حدود 10 تا 12 سانتی متر است ولی این اندازه ممکن است از فردی به فرد دیگر متفاوت باشد.
اگر قصد بارداری دارید، سابقه دردهای لگنی دارید، یا حتی میخواهید درک دقیقتری از بدنتان داشته باشید، شناخت «لوله فالوپ» یک گام ضروری است. لولههای فالوپ (که به آنها لولههای رحمی هم گفته میشود) دو مجرای باریک هستند که تخمدانها را به رحم وصل میکنند و نقش محوری در باروری دارند: تخمک را از تخمدان میگیرند، فضایی برای لقاح با اسپرم فراهم میکنند و سپس تخمک بارور شده را به رحم میرسانند. این مقاله با زبانی علمیـدوستانه، اما قابلفهم، پاسخ پرسشهای رایج درباره ساختار، وظایف، بیماریها و روشهای تشخیص مشکلات لوله فالوپ را میدهد تا بدانید چه زمانی و چگونه باید اقدام کنید
منظور از لوله فالوپ چیست؟
لولههای فالوپ دو مجرای توخالی و ظریف در دو طرف رحم هستند که هر کدام حدود ۱۰ تا ۱۲ سانتیمتر طول دارند و از چهار بخش تشکیل میشوند: اینفاندیبولوم (قیفیشکل نزدیک تخمدان)، آمپولا (پهنترین بخش و شایعترین محل لقاح)، ایستموس (بخش باریک و عضلانی)، و اینترامورال (بخشی که به حفره رحم باز میشود). دیواره داخلی لولهها پوشیده از سلولهای مژهدار (سیلیا) و ترشحی است که به حرکت تخمک و زیگوت کمک میکند. خونرسانی و عصبرسانی دقیق این مجاری، همراه با حرکات موجی (پریستالتیسم) عضله صاف، عبور ایمن و زمانبندیشده گامتها را ممکن میسازد.
[IMG/alt=“نمای شماتیک از محل قرارگیری لوله فالوپ نسبت به رحم و تخمدانها”]
نقش و وظیفه لوله فالوپ چیست؟
ساختار ظریف لوله فالوپ بهگونهای طراحی شده که سه وظیفه حیاتی را انجام دهد:
مکانی برای نگهداری از تخمک
پس از تخمکگذاری، فیمبریا (زبانههای ظریف انتهای لوله) تخمک آزادشده را جمعآوری میکند. محیط آمپولا با مایع لولهای غنی از مواد مغذی و یونها، شرایط پایداری برای زنده ماندن تخمک تا زمان رسیدن اسپرم ایجاد میکند. حرکت ملایم مژهها و انقباضات عضلانی، تخمک را به ناحیه مناسب هدایت میکند.
مکانی برای ایجاد لقاح
لقاح اغلب در آمپولا رخ میدهد. مایعات لولهای و پروتئینهای سطحی سلولها مسیر شیمیایی مناسبی برای کاپاسیتاسیون و هدایت اسپرم فراهم میکنند. زمانی که اسپرم توان نفوذ پیدا کند، هستههای تخمک و اسپرم ادغام میشوند و زیگوت تشکیل میشود. این فرآیند به زمانبندی دقیق هورمونی و سلامت ساختاری لوله وابسته است.
گذرگاهی فعال برای انتقال تخمک بارور شده به رحم
پس از لقاح، تقسیمات سلولی آغاز میشود و زیگوت به مرحله مورولا و سپس بلاستوسیست میرسد. مژهها و حرکات پریستالتیک لوله، این جنین اولیه را طی ۳ تا ۵ روز به رحم میفرستند تا در آندومتر کاشته شود. هر اختلالی در این حرکت (مثلاً چسبندگی، التهاب یا هیدروسالپنکس) میتواند خطر لانهگزینی نابجا (حاملگی خارجرحمی) را افزایش دهد.
[IMG/alt=“مراحل حرکت تخمک و جنین اولیه در لوله فالوپ تا رسیدن به رحم”]
لوله فالوپ کجاست
لولههای فالوپ در لگن کوچک، در دو سوی رحم قرار دارند و انتهای قیفیشکل آنها به تخمدانها نزدیک است اما اتصال مستقیم وجود ندارد. این فاصله کوچک، اهمیت فیمبریا را برای گرفتن تخمک دوچندان میکند. اگر به «عکس لوله فالوپ» فکر میکنید، در تصاویر آناتومی، معمولاً دو مجرای قوسیشکل میبینید که از رحم به سمت تخمدانها کشیده شدهاند. دانستن این موقعیت، هنگام بررسی دردهای یکطرفه لگن یا برنامهریزی جراحیهای زنان اهمیت ویژه دارد.
آیا با داشتن یک لوله فالوپ میتوان باردار شد؟
بله، در بسیاری از موارد امکان بارداری با یک لوله سالم وجود دارد، بهویژه اگر تخمدان همان سمت فعال باشد و طرف مقابل مشکل جدی نداشته باشد. اما احتمال باروری ممکن است نسبت به وضعیت دو لوله سالم کمی کاهش یابد. عواملی مانند سن، ذخیره تخمدان، کیفیت اسپرم، وجود اندومتریوز یا سابقه جراحی روی باروری اثر میگذارند. در صورت برداشتن یک لوله بهدلیل حاملگی خارجرحمی یا هیدروسالپنکس، معمولاً ارزیابی جامع باروری و گاهی استفاده از روشهای کمکباروری مانند IVF توصیه میشود.
درد لوله فالوپ وعلل رایج آن
درد نسبتدادهشده به لوله فالوپ معمولاً بهصورت درد لگنی یکطرفه یا دوطرفه، گاهی تیرکشنده به پایین شکم یا کمر احساس میشود. این درد میتواند ناشی از التهاب (PID)، اندومتریوز، کیستهای پاراتوبال، چسبندگیها پس از عفونت یا جراحی، یا حتی حاملگی خارجرحمی باشد. «درد لوله فالوپ سمت چپ» یا راست بهتنهایی تشخیص قطعی نیست و نیازمند بررسی بالینی و تصویربرداری است. شدت، زمانبندی (ارتباط با سیکل قاعدگی)، وجود تب یا ترشحات غیرطبیعی، و سابقه روابط جنسی پرخطر سرنخهای مهمی هستند که باید به پزشک گفته شود.
اختلالات لوله فالوپ
لولههای فالوپ میتوانند تحتتأثیر مجموعهای از اختلالات ساختاری، التهابی یا توموری قرار گیرند. در ادامه، مهمترین آنها را مرور میکنیم:
حاملگی خارج از رحمی (Ectopic Pregnancy)
وقتی بلاستوسیست بهجای رحم در لوله لانهگزینی کند، حاملگی خارجرحمی رخ میدهد. علائم شامل تاخیر قاعدگی، درد یکطرفه لگن، لکهبینی یا خونریزی و گاهی سرگیجه است. این وضعیت اورژانسی است و میتواند با پارگی لوله و خونریزی داخلی همراه شود. درمان بسته به وضعیت بیمار شامل متوترکسات یا جراحی (لاپاروسکوپی) است.
اندومتریوز
رشد بافتی مشابه آندومتر خارج از رحم میتواند لولهها را درگیر کند و به چسبندگی و اختلال حرکت مژهها منجر شود. علامتها شامل دیسمنوره شدید، دیسپارونی و ناباروری است. درمان از مسکنها و هورموندرمانی تا جراحی لاپاروسکوپی متغیر است.
سرطان لوله فالوپ
نادر است اما باید در تشخیص افتراقی خونریزیهای غیرطبیعی، ترشحات آبکی مداوم و درد لگن مدنظر باشد. معمولاً با سرطانهای تخمدان یا آندومتر همپوشانی علائمی دارد. درمان بر اساس مرحله بیماری شامل جراحی و شیمیدرمانی است.
فیبروم
اگرچه فیبرومها از رحم منشأ میگیرند، اما بسته به محل میتوانند به دهانه لوله فشار آورده و عبور را دشوار کنند. این امر احتمال ناباروری یا حاملگی خارجرحمی را افزایش میدهد. درمان از پایش تا مداخله جراحی بسته به اندازه و علائم متغیر است.
هیدروسالپنکس
در این وضعیت، لوله با مایع شفاف ملتهب و متسع میشود که معمولاً پیامد عفونتهای قبلی یا چسبندگیهاست. هیدروسالپنکس میتواند شانس موفقیت IVF را کاهش دهد و گاه توصیه میشود پیش از IVF لوله آسیبدیده مسدود یا برداشته شود.
کیست پاراتوبال
کیستهای خوشخیم اطراف لوله هستند که بیشتر تصادفی کشف میشوند. اگر بزرگ شوند، ممکن است باعث درد یا پیچخوردگی شوند و نیاز به برداشتن پیدا کنند.
بیماری التهاب لگن (PID)
نتیجه عفونت بالارونده از واژن و دهانه رحم است (اغلب ناشی از کلامیدیا یا سوزاک) که میتواند به اندومتریت، سالپنژیت و چسبندگیهای پایدار منجر شود. درمان سریع آنتیبیوتیکی اهمیت دارد تا از آسیب دائمی به لولهها جلوگیری شود.
[IMG/alt=“تصویر شماتیک هیدروسالپنکس و اثر آن بر مسیر عبور جنین اولیه”]
دلایل بروز اختلالات لوله فالوپ
ریشه بسیاری از مشکلات لولهای، التهاب و چسبندگی است، اما عوامل زیر شایعترند:
عفونتهای لگن
عفونتهای منتقله از راه جنسی (بهویژه کلامیدیا و نایسریا گنورهآ) مهمترین علت آسیب لولهای هستند. درمان ناقص یا دیرهنگام، خطر چسبندگی و ناباروری را افزایش میدهد.
حاملگی خارج از رحم
یک بار حاملگی خارجرحمی، خطر تکرار را در آینده افزایش میدهد؛ احتمالاً بهدلیل آسیب ساختاری یا عملکردی لوله.
آپاندیس پاره شده
التهاب و عفونت منتشر در حفره شکم میتواند به لوله نزدیک سمت راست آسیب بزند و چسبندگی ایجاد کند.
جراحی لگن یا زیر شکم
هر نوع جراحی (مانند سزارین، برداشتن کیست، یا جراحی آپاندیس) ممکن است منجر به چسبندگی شود که حرکت طبیعی مژهها و پریستالتیسم را مختل میکند.
اندومتریوز و فیبروم رحم
این شرایط با تغییر آناتومی لگن، التهاب مزمن یا انسداد نسبی دهانه لوله میتوانند باروری را کاهش دهند.
نقص مادرزادی
برخی افراد با ناهنجاریهای لولهای یا رحمی متولد میشوند که ممکن است عبور گامتها را دشوار کند.
علائم وجود اختلال در لوله فالوپ
همه افراد علامت واضح ندارند و گاهی تنها نشانه، ناباروری است. بااینحال، علائم زیر باید جدی گرفته شوند:
- درد لگن یا شکم: مداوم یا دورهای، یکطرفه یا دوطرفه.
- تب: ممکن است بیانگر عفونت فعال باشد.
- ترشحات غیر معمول واژن: زرد/سبز، بدبو یا همراه با خارش.
- درد در هنگام قاعدگی (دیسمنوره) یا هنگام ادرار: میتواند با التهاب مرتبط باشد.
- دردناک بودن آمیزش جنسی (دیسپارونی): اغلب در اندومتریوز یا PID دیده میشود.
- بینظمی قاعدگی: اگرچه مستقیماً لولهای نیست، اما همزمانی آن با دردها باید بررسی شود.
- وجود توده لگنی: در معاینه یا تصویربرداری.
- علائم ادراری: سوزش، تکرر، یا درد پهلو.
- ناباروری: تلاش برای بارداری بدون موفقیت بهمدت ۱۲ ماه (یا ۶ ماه اگر بالای ۳۵ سال هستید).
نکته: بروز درد شدید ناگهانی، سرگیجه یا غش بههمراه خونریزی میتواند نشانه پارگی حاملگی خارجرحمی باشد و نیاز به اقدام اورژانسی دارد.
آزمایشات رایج برای بررسی سلامت لوله فالوپ
روشهای ارزیابی بسته به علائم و سابقه شما انتخاب میشوند و ممکن است ترکیبی از روشهای زیر باشند:
- سونوگرافی ترانسواژینال: ارزیابی اولیه رحم، تخمدانها، وجود توده یا مایع آزاد.
- هیستروسالپنگوگرافی (HSG): با تزریق ماده حاجب از دهانه رحم و تصویربرداری اشعه ایکس، باز/بستهبودن لولهها و شکل حفره رحم مشخص میشود. ممکن است اسپاسم گذرا، درد خفیف یا لکهبینی ایجاد کند.
- سونوهیستروگرافی/HyCoSy: استفاده از سالین یا فوم کنتراست در سونوگرافی برای ارزیابی عبور از لولهها؛ تابش اشعه ندارد.
- لاپاروسکوپی تشخیصی با رنگآمیزی (Chromopertubation): استاندارد طلایی برای ارزیابی چسبندگیها و بازبودن لولهها؛ امکان درمان همزمان ضایعات.
- MRI لگن: در موارد پیچیده یا شک به تومور/اندومتریوز عمقی.
- آزمایشهای عفونی و غربالگری STI: بهویژه در دردهای حاد یا ترشحات غیرطبیعی.
[IMG/alt=“نمای کلی از روشهای تصویربرداری و ارزیابی باز بودن لوله فالوپ مانند HSG و HyCoSy”]
عوارض برداشتن لوله رحم (سالپنگکتومی) و اثر بر باروری
برداشتن یک یا هر دو لوله ممکن است به دلایلی مانند حاملگی خارجرحمی پیچیده، هیدروسالپنکس شدید یا پیشگیری دائمی از بارداری انجام شود. عوارض کوتاهمدت شامل درد، خونریزی، عفونت یا چسبندگی بعدازعمل است. در بلندمدت، اگر یک لوله باقی بماند و سالم باشد، بارداری طبیعی ممکن است اما احتمال کلی کاهش مییابد. برداشتن دو لوله به معنای عدم امکان بارداری طبیعی است و برای فرزندآوری، روشهای کمکباروری مانند IVF لازم میشود. تصمیمگیری باید پس از مشاوره دقیق درباره مزایا، خطرات و اهداف باروری فردی صورت گیرد.
مراقبت و پیشگیری چگونه از سلامت لولهها محافظت کنیم؟
- پیشگیری از عفونتهای منتقله از راه جنسی: استفاده درست از کاندوم، غربالگری منظم در صورت داشتن شریکهای جدید یا متعدد، و درمان کامل شریک جنسی در صورت ابتلا.
- درمان زودهنگام PID: شروع سریع آنتیبیوتیک طبق نسخه برای کاهش آسیب دائمی.
- مدیریت اندومتریوز و فیبروم: پیگیری منظم و درمان بهموقع برای پیشگیری از چسبندگی.
- انتخاب جراح و مرکز باتجربه: کاهش ریسک چسبندگی پس از جراحیهای لگنی.
- سبک زندگی سالم: ترک سیگار، فعالیت بدنی منظم و تغذیه متعادل به کیفیت باروری کمک میکند.
توبکتومی یا بستن لوله های رحمی چیست؟
توبکتومی یا بستن لوله های فالوپ یک عمل بی خطر بوده و از طریق یک جراحی ساده انجام می شود. در این روش لوله های رحم بسته و از انتقال تخمک به رحم جلوگیری و همچنین با جلوگیری از رسیدن اسپرم به لوله رحم مانع لقاح می شوند. مطلب تکمیلی درباره این روش را در مقاله توبکتومی چیست بخوانید. روش های دیگر جلوگیری از بارداری را هم در مطلب 16راه جلوگیری از بارداری بخوانید.
